zondag 5 mei 2013

Geert Mak en De Kroning van 2013 (6)



Day and night the partners of Fear are anxiously preoccupied with telling themselves and their subordinates the right half-truths, half-truths which hope to change the world from what it is into something which it is not! […] As a result, they become unfamiliar with reality, whilst continuing to dream about, and of course to exercise, power. They continually have to absorb shocks whilst accelerating. Decisiveness becomes their invarible device for preventing the asking of questions…

Meanwhile… the most important thing to grasp and remember is that those who profit from the chaos, with their embedded commentators in the media, continuously misinform and misdirect. Their declarations will get nobody anywhere.
John Berger. Hold Everything Dear. Dispatches On Survival And Resistance. 2007

Tijdens de Radio I-uitzending van 29 april j.l. over het verschil tussen de tijdgeest in 1980 die van vandaag de dag verklaarde Geert Mak te denken dat

heel veel mensen, en ik ook, want eerlijk gezegd weet ook ik het niet, denken na over hoe wij democratisch kunnen blijven en hoe wij burgers ons teweer kunnen stellen tegen krachten die ons het burgerschap steeds meer ontnemen.

Niet alleen heeft ook Mak recentelijk ontdekt dat de macht van wat hij noemt het ‘grootkapitaal’ de democratie heeft uitgehold, maar kennelijk denkt hij tevens na over de vraag hoe hij en zijn omvangrijke lezerspubliek zich hiertegen ‘te weer kunnen stellen.’ Hoe dat verzet vorm moet krijgen wist hij tijdens de uitzending evenwel nog niet. Wat hij wel wist was dat hij met het oog op de kroning zich ‘even had teruggetrokken’ in zijn vorstelijk gelegen boerderij op het Friese platteland. Wellicht zal hij daar, omgeven door provinciale rust, ooit het licht zien, en ik bedoel dit niet sarcastisch noch cynisch. Laat ik een poging wagen dit uit te leggen.

Allereerst is de vraag: wat motiveert de journalist en bestseller-auteur Geert Mak? Die vraag dient beantwoord te worden omdat we dan eveneens weten wat de drijfveer is van het grote publiek voor wie hij schrijft. Het werk van Mak is illustratief voor de tijdgeest en voor de verwarring in onze consumptiecultuur. John Berger schreef daarover in Hold Everything Dear. Dispatches On Survival And Resistance:

The key term of the present global chaos is de- or relocalization. This does not only refer to the practice of moving production to wherever labour is cheapest and regulations minimal. It also contains the offshore demented dream of the new ongoing power: the dream of undermining the status and confidence of all previous fixed places, so that the entire world becomes a single fluid market.

The consumer is essentially somebody who feels, or is made to feel, lost, unless he or she is consuming. Brand names and logos become the place names of the Nowhere.

Het feit dat de moderne mens zich door het technocratische systeem vervreemd voelt van zijn omgeving en vooral ook van zichzelf is al lang geleden door academici en auteurs uitgebreid en gedetailleerd beschreven en verklaard. Vandaar dat Mak had kunnen weten dat de uitgever Derk Sauer hem een leugen verkocht toen de SP-multimiljonair beweerde dat de Russische editie van het glossy advertentietijdschrift Cosmopolitan ‘de mensen [leerde] om hun individualiteit weer uit te dragen.’ Zo mogelijk nog absurder is Mak’s kritiek op Nobelprijswinnaar John Steinbeck wanneer hij op pagina 521 van Reizen zonder John schrijft dat Steinbeck en andere ‘doemdenkers’ die rond 1960 kritiek hadden op de Amerikaanse cultuur ‘met hun sombere voorspellingen de plank mis[sloegen],’ en wel omdat volgens Mak ‘Amerika na 1960 nog decennia van grote voorspoed [zou beleven].’ Zijn materialistisch argument illustreert het onvermogen om te beseffen dat de gevoelige Steinbeck precies hetzelfde zag als bijna een halve eeuw later John Berger, toen die schreef dat ‘the consumer is essentially somebody who feels, or is made to feel, lost, unless he or she is consuming.’ Al in 1960 voelde Steinbeck zich ‘lost’ in het grote ‘Nowhere’ waarin het door Mak bewonderde materialistische ‘droomland,’ was veranderd.


Waarom begrijpt Geert Mak zo weinig van onze consumptie cultuur dat hij nu pas beseft dat ‘het grootkapitaal’ de macht in handen heeft? Daarvoor moeten we allereerst terug naar zijn jeugd, naar het milieu waarin hij na de Tweede Wereldoorlog als nakomertje opgroeide. Geert’s vader was een gereformeerde evangelisatie dominee die naar de toenmalige kolonie Ons Indie was uitgestuurd, in de hoop zieltjes te winnen op het islamitische eiland Sumatra, precies in hetzelfde gebied waar nog geen halve eeuw eerder de Nederlandse generaal Van Heutz naam had gemaakt als de ‘slachter van Atjeh’ omdat zijn troepen er niet voor terug deinsden de inheemse burgerbevolking af te slachten, inclusief vrouwen, kinderen, en bejaarden. De latere gereformeerde minister-president Hendrikus Colijn schreef daarover aan zijn vrouw:  'Ik heb 9 vrouwen en 3 kinderen, die genade vroegen, op een hoop moeten zetten, en zo dood laten schieten. Het was onaangenaam werk, maar 't kon niet anders. De soldaten regen ze met genot aan hun bajonetten.' 

Maar hoe moordzuchtig de christelijke cultuur ook mag zijn tegenover andersdenkenden, het had voor de gelovigen zelf één groot voordeel: het kon zin en betekenis geven aan het leven van miljoenen volgelingen, al was het maar omdat het christendom de verlossing belooft. Weliswaar pas na het leven, maar desalniettemin konden degenen die recht in de leer waren geweest er een houvast aan ontlenen, en zo moet ook de kleine Geert het hebben ervaren. Totdat in de fameuze jaren zestig de massale ontkerkelijking doorzette en Geert Mak, net als miljoenen andere jongeren, meedreef met de seculariseringsgolf. Dat leverde hem naast een zekere bevrijding ook een existentieel probleem op, hij was zijn christelijke houvast kwijt en dat gapende gat moest gevuld worden, want wat hij niet was kwijt geraakt was de zendingsdrift die hem als het ware met de paplepel was ingegoten. Net als ontelbare andere westerse jongeren kwam de, volgens eigen zeggen, ‘brave’ Geert in links vaarwater terecht. Als gematigd mens uit een kleinburgerlijk milieu gingen zijn 'revolutionaire' opvattingen niet verder dan wat langere haren, het aanmeten van een snor waar Stalin nog een puntje aan had kunnen zuigen, en een pakket sociaaldemocratische en pacifistische opvattingen die hem tenslotte bij de PSP deden belanden.

Nadat hij uit de provincie was vertrokken ging hij rechten studeren, eerst aan de christelijke Vrije Universiteit en snel daarna aan de linkse Universiteit van Amsterdam, waar hij tijdens de roerige Provo-jaren en de daarop volgende jaren van universiteitsbezetting en vernieuwing, vlijtig studeerde. Daarna werd hij docent staats- en vreemdelingenrecht aan de Universiteit Utrecht. Voor korte tijd; op de universiteit bestond niet echt de mogelijkheid om hij zijn boodschap te verspreiden, het ware  hervormingswerk kon in de jaren zeventig het best via de journalistiek worden uitgedragen en zo belandde Mak in 1975 bij De Groene Amsterdammer, toen nog het meest linkse ongebonden tijdschrift in Nederland, waarvan hij tien jaar lang redacteur was. Via mijn vrouw en een gemeenschappelijke vriend leerde ik begin 1980 Geert goed kennen en spraken wij vieren met de regelmaat van de klok urenlang over politieke, sociale en culturele onderwerpen, dit alles overgoten met veel wijn. Mak is een aimabel mens, is politiek en sociaal niet links, evenmin rechts, hij verkeert doorgaans ergens in het veilige midden. De meeste mensen vinden hem wel aardig, met de nadruk op wel. Geert roept namelijk geen heftige gevoelens op, en gedraagt zich in dit opzicht als een typische Nederlander voor wie boven alles geldt: doe maar normaal dan doe je al gek genoeg, en 'don't rock the boat.' Hij schrikt terug voor elke confrontatie, is op zijn best een harmoniemens, en op zijn slechts een allemansvriend die de vreedzame coexistentie prefereert en daarom een fervent voorstander is van het gratuite poldermodel. 

Het is juist deze gecultiveerde houding die hem intellectueel corrumpeert, want die mentaliteit eindigt in de praktijk veelal in opportunisme en conformisme. Geert Mak is als een zitzak, degene die het laatst erop zit laat een indruk achter, terwijl de andere indrukken zijn gewist. Op dezelfde manier neemt Mak vaak de mening over van degene met wie hij het laatst heeft gesproken. Dat maakt zijn werk ook zo chaotisch, er ontbreekt een specifieke lijn aan, er is geen context, zijn boeken kennen geen eigen doorleefde werkelijkheid, ze zitten vol paradoxen, overal plukt hij iets vandaan, zonder dat dit leidt tot een logische consistentie in zijn verhaal. Als geen ander is Geert Mak, zonder overdrijven, ‘lost,’ hij heeft geen houvast meer. Ook bij links heeft hij niet de verlossing gevonden waarnaar hij sinds zijn adolescentie op zoek is. En dat is voor hem problematisch, want ik kan niet zonder hoop, Stan, dat klinkt misschien wat pathetisch, maar het is toch zo.’ De ‘hoop’ dat er aan het einde van de tunnel licht is, dat hij ergens in opgenomen wordt, een gemeenschap van gelijk gestemden, de 'hoop' dat wij met z’n allen ergens naartoe op weg zijn, dat er zin en betekenis is aan het lijden, dat hij verlost wordt van de pijn en eenzaamheid die inherent zijn aan het menselijk bestaan. Dat alles overweldigende verlangen maakt hem blind voor de werkelijkheid en verklaart tevens waarom hij pas op zijn 66ste inziet dat het ‘grootkapitaal’ oppermachtig is en het leven van de hele mensheid dicteert. Zijn o, zo begrijpelijke drang naar verlossing is tevens de voornaamste reden waarom Mak de kluit belazerd, om het maar eens kort en bondig te stellen. Zijn vlot geschreven boeken lijden aan een zekere mate van karakterloosheid. Ze laten geen diepe indruk achter. Daarover later meer.

Geen opmerkingen:

Peter Flik en Chuck Berry-Promised Land

mijn unieke collega Peter Flik, die de vrijzinnig protestantse radio omroep de VPRO maakte is niet meer. ik koester duizenden herinneringen ...